Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το ενδιαφέρον των επιστημονικών κλάδων υγείας έχει στραφεί στη διερεύνηση σχετικά με τα αίτια υπογονιμότητας των ζευγαριών. Ένας λόγος είναι το δημογραφικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν ολοένα και περισσότερες χώρες. Ένας δεύτερος λόγος είναι ότι η τεκνοποιία και η ανατροφή παιδιών αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό γεγονός στη ζωή κάθε ανθρώπου.
Σύμφωνα με τελευταίες μελέτες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, η ανθρώπινη γονιμότητα έχει μειωθεί σημαντικά κατά τα τελευταία 50 έτη. Υπολογίζουμε, ότι περίπου το 8-10% των ζευγαριών αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα υπογονιμότητας. Χαρακτηριστικό είναι πως η συχνότητα εμφάνισης της υπογονιμότητας ποικίλλει από χώρα σε χώρα. Ωστόσο, είναι αρκετά υψηλή στις δυτικοευρωπαϊκές με ποσοστό 12% ζευγαριών αναπαραγωγικής ηλικίας.
Ως υπογονιμότητα ορίζουμε την αδυναμία επίτευξης εγκυμοσύνης, μετά από προσπάθεια 1 χρόνου ή 6 μηνών για γυναίκες άνω των 35 ετών, χωρίς κανένα μέτρο αντισύλληψης και με τακτικές σεξουαλικές επαφές. Μπορείτε να διαβάσετε σχετικά και στο άρθρο Υπογονιμότητα Ορισμός & Αίτια.
Στη σύγχρονη εποχή, η Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή προσφέρει λύση στο τεράστιο πρόβλημα γονιμοποίησης. Οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψιν ότι φέρει οικονομικά, κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα.
Ως υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ορίζουμε τις μεθόδους, όπου γονιμοποίηση γίνεται με διάφορες τεχνικές υποβοήθησης.
Η πρώτη επιτυχημένη γονιμοποίηση ανθρώπινων ωαρίων στο εργαστήριο έγινε το 1978. Εντούτοις, έως και σήμερα το θέμα αυτό πυροδοτεί έντονες αντιδράσεις και διχογνωμίες παγκοσμίως. Ο λόγος είναι ότι σχετίζεται με τεράστιους ηθικούς, ψυχοκοινωνικούς και νομικούς προβληματισμούς. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η υπογονιμότητα αποτελεί πολυπαραγοντικό πρόβλημα στη γονιμοποίηση με αλληλοεπιδρώμενες διαστάσεις. Αυτό απορρέει από ποικίλα αίτια, όπως επίκτητα γενετικά, τον σύγχρονο τρόπο ζωής, τις διατροφικές συνήθειες και το άγχος.
Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιλογή κατάλληλης θεραπευτικής αντιμετώπισης του προβλήματος είναι η διερεύνηση των αιτιών τόσο της ανδρικής όσο και της γυναικείας υπογονιμότητας.
Συνυπολογίζουμε επίσης την προσωπικότητα και τις αντιλήψεις του κάθε ζευγαριού. Ως εκ τούτου, το θέμα σχετικά με τη γονιμοποίηση συχνά απαιτεί αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών και συναισθηματικών αναγκών των ζευγαριών. Σε αυτό το σημείο, συστήνουμε τη συνδρομή και υποστήριξη από την ψυχολόγο της ομάδας.
Συνοπτικά, για την υπογονιμότητα ενός ζευγαριού ευθύνονται πλήθος παραγόντων, εκ των οποίων οι κυριότεροι είναι οι ακόλουθοι:
- Μη παραγωγή υγιών γαμετών.
- Ανικανότητα υγιών γαμετών να έρθουν σε επαφή, με αποτέλεσμα να μην πραγματοποιείται γονιμοποίηση.
- Αποτυχία εμφύτευσης του εμβρύου στη μήτρα.
- Αδυναμία ολοκλήρωσης της εγκυμοσύνης.
Μπορείτε να διαβάσετε και το χρήσιμο άρθρο Πώς τα γονίδια επηρεάζουν τη γονιμότητά μας;
Γυναικείος παράγων – Γυναικεία υπογονιμότητα
Τα κύρια αίτια της γυναικείας υπογονιμότητας είναι τα προβλήματα υγείας. Τα σημεία που κυρίως κρύβονται τα αίτια της υπογονιμότητας είναι στον υποθάλαμο, την υπόφυση και τις ωοθήκες. Επίσης, αφορούν τις σάλπιγγες, τον κόλπο, το σώμα και τον τράχηλο της μήτρας. Τόσο η ανατομική, όσο και η λειτουργική τους τελειότητα είναι απαραίτητες για την επιτυχία της σύλληψης. Ο σαλπιγγικός παράγοντας ευθύνεται για το 25-30% των περιπτώσεων υπογονιμότητας. Κάθε αίτιο που εμποδίζει τη συνάντηση σπερματοζωαρίου-ωαρίου για τη σύλληψη και επηρεάζει τη φυσιολογική λειτουργία και ανατομία των σαλπίγγων προκαλεί υπογονιμότητα. Αναλυτικότερα, τέτοιες καταστάσεις είναι οι σοβαρές λοιμώξεις υπό την μορφή επεισοδίων σαλπιγγίτιδας ή γενικευμένης πυελικής φλεγμονής, οι δυσπλασίες, οι εμφράξεις, η δυσλειτουργία των σαλπίγγων κ.α.
Εξίσου σημαντικό αίτιο είναι οι προηγούμενες χειρουργικές επεμβάσεις, διότι είναι δυνατόν να προκαλέσουν συμφύσεις δημιουργώντας προβλήματα στις σάλπιγγες. Επίσης, συχνά η χρήση αντισυλληπτικών μεθόδων αποτελεί παράγοντα κινδύνου υπογονιμότητας επειδή είναι δυνατόν να προκαλέσει φλεγμονές και καταστροφή των σαλπίγγων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εκούσια υπογονιμότητα επιτυγχάνεται με τη χειρουργική απολίνωση και των δύο σαλπίγγων. Παρ’ όλα αυτά, οι πιθανότητες για αναστρεψιμότητα της κατάστασης είναι περιορισμένες και έχουν να κάνουν με τη μέθοδο της επέμβασης.
Τα κυριότερα αίτια γυναικείας υπογονιμότητας που προέρχονται από τον κόλπο είναι φλεγμονές, διαπλαστικές ανωμαλίες, νεοπλάσματα, δυσπαρευνία και ατρησία παρθενικού υμένα. Αίτια που προέρχονται από την μήτρα ευθύνονται στο 5-10% των περιπτώσεων υπογονιμότητας. Τα κυριότερα είναι τα ινομυώματα που βρίσκονται κυρίως μέσα στην κοιλότητα της μήτρας, οι ενδομητρικές συμφύσεις, οι σοβαρές ή υποτροπιάζουσες φλεγμονές της μήτρας και τέλος οι διαταραχές της τραχηλικής βλέννας, όπως είναι η ανεπάρκειά της, η αλλοιωμένη σύστασή της ή η ύπαρξη σε αυτήν αντισωμάτων που αδρανοποιούν τα σπερματοζωάρια.
Η ενδομητρίωση
Η έκτοπη ανάπτυξη ενδομητρικού ιστού αποτελεί σημαντικό παράγοντα πρόκλησης υπογονιμότητας, μέσω πολλών μηχανισμών. Η συχνότητα εμφάνισης της ενδομητρίωσης ανέρχεται στο 20 – 50% των περιπτώσεων. Αφορά κυρίως γυναίκες ηλικίας 30 – 40 ετών, αυτές που τεκνοποίησαν σε μεγάλη ηλικία και τις πολύτοκες. Λόγω υψηλής συχνότητας εμφάνισης σε αναπτυγμένες χώρες συχνά την αποκαλούμε ως “νόσος της υψηλής κοινωνικής τάξης”. Αναλυτικό βίντεο και άρθρο μπορείτε να δείτε εδώ.
Άλλα αίτια είναι η έλλειψη ωοθυλακιορρηξίας, οι φλεγμονές των ωοθηκών, τα νεοπλάσματα, όπως επίσης η ανεπάρκεια της ωχρινικής φάσης. Πιο συγκεκριμένα, καταστάσεις όπου υπάρχει ορμονική ανεπάρκεια μετά την ωοθυλακιορρηξία, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν οι ιδανικές συνθήκες για την εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα. Οι διαταραχές της περιόδου ευθύνονται για την υπογονιμότητα σε ποσοστό 20%.
Επιπρόσθετα, μπορεί να είναι αποτέλεσμα μεταβολικών νοσημάτων, όπως σακχαρώδης διαβήτης και διαταραχές του θυροειδή αδένα.
Ως γνωστόν, σε παθολογική λειτουργία του θυρεοειδή αδένα επηρεάζεται άμεσα η σχέση των ορμονών υποθαλάμου – υπόφυσης – ωοθηκών.
Για παράδειγμα, σε υπερλειτουργία του θυρεοειδή αδένα είναι δυνατόν να εμφανιστούν διαταραχές στην εμμηνορρυσία, όπως επίσης αύξηση ή μείωση της σεξουαλικής δραστηριότητας της γυναίκας. Αντιθέτως, η υπολειτουργία του αδένα σχετίζεται κυρίως με μείωση της σεξουαλικής δραστηριότητας, μηνορραγίες ή μητρορραγίες και πιο σπάνια από δευτεροπαθή αμηνόρροια. Ο θυρεοειδής μπορεί να δυσλειτουργεί ή και να υπολειτουργεί και από τυχόν νεοπλάσματα που υπάρχουν σε αυτόν.
Ανδρικός παράγων – Ανδρική υπογονιμότητα
Παλαιότερα επικρατούσε η αντίληψη ότι ο γυναικείος παράγοντας ευθύνεται περισσότερο για την αδυναμία τεκνοποίησης. Εντούτοις, πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι ο ανδρικός παράγων είναι υπεύθυνος αποκλειστικά στο 20% των περιπτώσεων υπογόνιμων ζευγαριών και συνυπεύθυνος στο 40 – 50%.
Οι κυριότερες αιτίες ανδρικής υπογονιμότητας αφορούν τοπικά νοσήματα του ουρογεννητικού συστήματος, γεννητικές ανωμαλίες, επιδράσεις από το νευρολογικό και ενδοκρινολογικό σύστημα, όπως επίσης ψυχολογικά αίτια. Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας προκύπτει ότι στο 90% των περιπτώσεων ανδρικής υπογονιμότητας ευθύνονται οι διαταραχές σπερματογένεσης και συγκεκριμένα η αδυναμία των ανδρών να παράγουν ικανοποιητικό αριθμό υγιούς και καλής ποιότητας σπέρματος.
Οι κυριότερες διαταραχές του σπέρματος είναι η ασπερμία, η αζωοσπερμία: δηλαδή, η απουσία σπερματοζωαρίων στο σπερματικό υγρό, η ολιγοζωοσπερμία, δηλαδή συγκέντρωση σπερματοζωαρίων μικρότερη από 20 εκατομμύρια/ml, όπως επίσης η ασθενοζωοσπερμία και η ολιγοασθενοτερατοσπερμία, η διαταραχή του αριθμού, της κινητικότητας και της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων κάτω από τα φυσιολογικά όρια.
Επιπλέον, οι ενδοκρινικές λειτουργίες ευθύνονται για το 3 – 6% της αντρικής υπογονιμότητας. Οι αδένες που αφορούν είναι: ο υποθάλαμος, η υπόφυση, το πάγκρεας, τα επινεφρίδια και ο θυρεοειδής αδένας. Επίσης, η κιρσοκήλη αποτελεί έναν άλλο παράγοντα που ευθύνεται για το 10% των περιπτώσεων της υπογονιμότητας. Η αντιμετώπισή της είναι χειρουργική διότι η συντηρητική αγωγή δεν είναι συχνά αποτελεσματική. Υπεύθυνοι παράγοντες για την πρόκληση κιρσοκήλης μπορεί να είναι η αύξηση της θερμοκρασίας των όρχεων, η οποία δημιουργεί μη ευνοϊκές συνθήκες για την σπερματογένεση και η δευτεροπαθής διαταραχή των κυττάρων του Sertoli.
Άλλοι παράγοντες υπογονιμότητας.
Εκτός των ανωτέρω, υπάρχουν πλήθος άλλων παραγόντων που είναι κοινοί και για τα δυο φύλα, όπως οι δημογραφικοί ή ακόμα παράγοντες που αφορούν συνήθειες.
Η προχωρημένη ηλικία τεκνοποίησης αποτελεί παράγοντα κινδύνου υπογονιμότητας.
Στη σημερινή εποχή ολοένα και περισσότερα ζευγάρια δημιουργούν οικογένεια σε μεγαλύτερη ηλικία, όπου η αναπαραγωγική ικανότητα είναι μειωμένη. Ειδικότερα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούμε αύξηση του μέσου όρου ηλικίας τεκνοποίησης των γυναικών. Οι αιτίες είναι η είσοδός τους στον επαγγελματικό στίβο και η προσπάθεια να αποκτήσουν οικονομική ασφάλεια. Ωστόσο, έρευνες δείχνουν υψηλή συχνότητα υπογονιμότητας σε άνδρες νεότερης ηλικίας 15 – 44 χρόνων, το οποίο κυρίως αποδίδουμε στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Διαβάστε επίσης και το Γονιμότητα σε άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας: Τι είναι αυτό που προκαλεί βλάβη στο DNA;
Εκτός από την ηλικία άλλοι δημογραφικοί παράγοντες, όπως η κοινωνικοοικονομική κατάσταση και το μορφωτικό επίπεδο, αποτελούν παράγοντες που υποθάλπουν την αναπαραγωγική ικανότητα των ζευγαριών.
Για παράδειγμα, άτομα υψηλότερου οικονομικού-μορφωτικού επίπεδου ανιχνεύουν ευκολότερα το πρόβλημα. Επίσης, έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε διαγνωστικές και θεραπευτικές μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Σε αντίθεση, άτομα χαμηλότερου εισοδήματος λόγω υψηλού κόστους της διάγνωσης, χάνουν πολύτιμο χρόνο για την εντόπιση των αιτιών υπογονιμότητας.
Άλλοι παράγοντες υπογονιμότητας είναι το άγχος που βιώνουν τα σύγχρονα ζευγάρια, όπως επίσης και οι στάσεις ή πεποιθήσεις τους προς την αδυναμία τεκνοποίησης.
Για παράδειγμα, υπογόνιμες γυναίκες βιώνουν συναισθήματα ενοχής, θυμού, απώλειας στόχων στη ζωή, χαμηλή αυτοεκτίμηση και κοινωνική απομόνωση. Αντιθέτως, οι άνδρες βιώνουν αισθήματα ενοχής γιατί συσχετίζουν την υπογονιμότητα με την σεξουαλική ανικανότητα. Οι σεξουαλικές διαταραχές είναι δυνατόν να ευθύνονται για την υπογονιμότητα. Αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα των ιατρικών προβλημάτων ή ακόμα και των σχέσεων του ζευγαριού. Μπορείτε να δείτε και το σχετικό video.
Η φύση του επαγγέλματος είναι δυνατόν να επηρεάσει τη γονιμότητα των ζευγαριών. Για παράδειγμα, στους άνδρες, η πολύωρη καθιστική εργασία, η έκθεση σε ακτινοβολίες και κυτταροτοξικά φάρμακα αποτελούν παράγοντες κινδύνου υπογονιμότητας. Ένας ακόμη παράγοντας είναι η επιτέλεση της εργασίας υπό κακές συνθήκες, όπως υψηλή θερμοκρασία και αυξημένη σωματική δραστηριότητα. Ομοίως, επαγγέλματα με υψηλή ένταση άγχους, λόγω ευθυνών και υποχρεώσεων, αποτελούν παράγοντες που επιδρούν στην επιτυχία της αναπαραγωγής. Άλλα αίτια που είναι πολύ πιθανό να προκαλέσουν υπογονιμότητα είναι προβλήματα διατροφής, όπως η υπερβολική αύξηση ή μείωση του σωματικού βάρους.
Επίσης, οι δυσμενείς επιδράσεις της μόλυνσης του πλανήτη στην τροφική αλυσίδα βλάπτουν το ενδοκρινικό σύστημα επηρεάζοντας έτσι την αναπαραγωγική ικανότητα.
Περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως ο τόπος διαμονής, ασκούν καθοριστικό έλεγχο στην ικανότητα αναπαραγωγής. Υψηλή συχνότητα εμφάνισης υπογονιμότητας παρατηρείται σε άτομα που διαμένουν σε αγροτικές-βιομηχανικές περιοχές. Αυτοί ασχολούνται με αγροτικές εργασίες ή εκτίθενται σε βλαπτικούς παράγοντες φυσικούς ή χημικούς.
Ως προς τις συνήθειες, το κάπνισμα αποτελεί κοινή αιτία υπογονιμότητας και για τα δυο φύλα διότι έχει αρνητική επίδραση στην ποιότητα του σπέρματος και στην αναπαραγωγική ικανότητα των γυναικών. Ομοίως, η υπερκατανάλωση αλκοόλ και η χρήση αναβολικών σχετίζονται σημαντικά με την υπογονιμότητα.
Υπογονιμότητα αγνώστου αιτιολογίας ορίζουμε την αποτυχία να προσδιορίσουμε σαφή αιτία για την πρόκληση υπογονιμότητας ύστερα από πλήρη διαγνωστικό έλεγχο και των δύο συντρόφων.
Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, αναδύονται δυο σοβαρά προβλήματα. Πρώτον, η συμβουλευτική στήριξη των ζευγαριών που αντιμετωπίζουν προβλήματα υπογονιμότητας θα πρέπει να αποτελεί θέμα υψίστης σπουδαιότητας. Τα ζευγάρια έχουν την ευκαιρία να συζητούν τους φόβους, τις ανησυχίες τους και τα προβλήματα στη συζυγική σχέση τους. Γενικότερα, συμβάλει αποτελεσματικά στη μείωση του άγχους. Δεύτερον, στην Ελλάδα, τόσο οι ανεπαρκείς ασφαλιστικές ρυθμίσεις όσο και η ελλιπής ενημέρωση του πληθυσμού καθιστούν δυσκολότερη κάθε προσπάθεια.
ΠΗΓΗ: Σαρίδη, Μ. and Γεωργιάδη, Ε. (2010) ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Αίτια υπογονιμότητας.
Δημήτρης Παπαδόπουλος, Κλινικός Εμβρυολόγος, ΡΕΑ
